نکته اول : شادمانی و سرور
ما مسلمانان باید به خاطر فرارسیدن این ماه خوشحال و مسرور باشیم، و این ماه در دلهای ما منزلت والائی داشته باشد، و الله متعال را برای فرارسیدن این ماه شکر گذار باشیم؛ زیرا مردمان بسیاری بوده اند که رمضان گذشته و رمضان های قبل از آن را دریافتند اما به این رمضان هر چند که انتظار آنرا می کشیدند نرسیدند، و ما هم نمی دانیم شاید بعضی از ما نیز به آن نرسد، به همین دلیل باید انسان مسلمان اگر الله متعال بر او منت نهاد و به این ماه مبارک رسید برای این نعمت پروردگار را شاکر باشد.
و بدون شک اینکه در حالی رمضان را دریابی که در سلامتی و عافیت و ایمان به سر میبری خود نعمت بزرگی است که باید قدر آن را بدانی و ارزش آن را درک کنی.
و از جمله راه های شکر گذاری این نعمت این است که برای طاعت و عبادت در این ماه مبارک حریص و کوشا باشی، پس برای ادای حق الله عزوجل در روزه گرفتن و نماز برپا داشتن و هرگونه طاعت و تقرب، و دوری گزیدن از امور حرام کوشا باش.
و از سنت و راه و روش رسول الله صلی الله علیه و سلم در هنگام دیدن هلال هر ماه این است که می فرمود: (پروردگارا هلال این ماه را با خجستگی و ایمان، و سلامتی و اسلام برای ما آشکار کن، (ای هلال ماه) پروردگار من و تو الله است)[1].
پس هر گاه الله عز وجل تو را گرامی داشته و توانستی این ماه مبارک را دریابی و هلال آن را دیدی این دعا را بخوان که رسول الله صلی الله علیه و سلم در هنگام دیدن هلال هر ماه می خواندند، و این دعای بزرگی است که در آن از الله متعال می خواهی برایت در این ماه برکت قرار دهد و با میمنت و خجستگی و ایمان و سلامتی از بدیها، برتو منت نهد، و یاریت کند تا همانگونه که مورد رضایت و خشنودی اوست حقوق اسلام را (با انجام عبادات و دوری از محرمات) ادا کنی.
نکته دوم: توبه نصوح
از امور مهمی که باید با آنها به استقبال ماه رمضان برویم توبه ی نصوح از تمام گناهان و خطاها ست، زیرا همه ما خطا کاریم، و از ما کوتاهی و اسراف و پایمال کردن و تفریط و اخلال در برخی از امور سر میزند، و در حدیث از رسول الله صلی الله علیه و سلم روایت شده است که فرمودند: (همه فرزندان آدم خطا کارند و بهترین خطا کاران توبه کنند گان هستند)[2].
پس بنی آدم دچار خطا و اشتباه می شود اما بهترین انسانهای خطا کار کسانی هستند که پس از اشتباه کردن توبه می کنند.
و ماه رمضان زمان مناسبی برای توبه کردن و بازگشت به سوی الله متعال است، و چه بسیار انسان های گنهکاری بودند که مرتکب بسیاری از امور حرام شده بودند اما وقتی ماه رمضان آغاز شد به سوی خیر و نیکی شتافتند و اهمیت طاعت و عبادت و روی آوردن به سوی الله تعالی را دریافتند، و در دلهایشان به خاطر کوتاهی در عبادت و فرمانبرداری از الله متعال احساس پشیمانی کرده و توبه نصوح کردند.
چه بسیار انسانهایی در این ماه توبه نصوح کردند و دیگر هرگز به گذشته تباه و پر عصیان خود بر نگشتند.
و اگر انسان تبهکار و مقصر در این چنین موسمی برای توبه کردن تحریک نشود و احساساتش برانگیخته نگردد پس دیگر چه وقت توبه خواهد کرد و چه وقت احساساتش او را به حرکت وا خواهند داشت؟!
بله ماه رمضان موسمی بزرگ از مواسم توبه و بازگشت به سوی الله عز وجل است، پس بیایید با توبه نصوح از همه گناهان و اشتباهات از آن استقبال کنیم.
و الله عز وجل هیچ توبه ای را از بندگانش نمی پذیرد مگر اینکه نصوح باشد، و توبه نصوح باید سه شرط داشته باشد:
1ـ پشیمانی از انجام گناه.
2ـ عزم راسخ برای عدم بازگشت به سوی آن.
3ـ ترک کردن وبریدن از آن.
با این سه شرط است که الله متعال توبه بنده را می پذیرد؛ اینکه به طور کامل آن گناه را ترک کند، و با جدیت تصمیم بگیرد که دیگر هیچ وقت به سوی آن برنگردد، و به شدت و از ته دل به خاطر ارتکاب آن گناه پشیمان باشد. پس هر گاه اینچنین توبه ای از او حاصل شد آن توبه پذیرفته می شود.
و اهل علم به این سه شرط، شرط چهارمی نیز اضافه می کنند و آن اینکه: در صورتی که گناه متعلق به حقوق مردم باشد، مانند اینکه مالی از آنها گرفته باشد یا بر حقی از حقوق آنها تعدی کرده باشد و مانند اینها... پس در حق این چنین کسی شرط چهارمی نیز وجود دارد و آن اینکه باید آن حقوق را به صاحبانش باز گرداند و از آنها حلالیت بطلبد. الله متعال به همه ما توفیق توبه نصوح از تمامی گناهان و خطاها را عنایت فرماید.
نکته سوم: محافظت از روزه
از مهمترین نکاتی که باید در ماه رمضان به آن اهمیت بدهیم محافظت کردن از روزه ایست که در این ماه بر ما فرض گشته است، چرا که مردم در روزه گرفتن یکسان نیستند بلکه تفاوتهای زیادی باهم دارند، هرچند همه آنها در خودداری از خوردن و آشامیدن و سایر مبطلات روزه از طلوع فجر تا غروب خورشید مشترکند، لیکن در اتمام روزه بر وجه اکمل با هم تفاوتهای زیادی دارند.
و از رسول الله صلی الله علیه و سلم پرسیده شد که: (کدامیک از روزه داران پاداش بیشتری دارند؟ فرمودند: کسانی که بیشتر الله را ذکر می کنند)[3].
و آشکار است که روزه داران در ذکر و قرآن خواندن و پایداری بر طاعات با هم تفاوتهای زیادی دارند.
و برخی افراد شب را تا سحر به وقت کشی و ضایع کردن اوقات با کارهای بیهوده می گذرانند، سپس بعد از خواندن نماز صبح _البته اگر اهل نماز باشد_ به خواب عمیق فرو می رود، و چه بسا برخی از آنان نماز ظهر و حتی نماز عصرش نیز قضا می شود!
پس مردم در ویژگی های روزه گرفتن با هم تفاوتهای بزرگی دارند، لذا شایسته است که انسان مسلمان بر اتمام و اکمال روزه داری و پر کردن اوقات آن با ذکر الله متعال و روی آوردن به عبادت و مداومت بر قرائت قرآن و حضور در مجالس خیر و نشستن در مسجد حریص باشد، و با مجاهدت نفس خود را به این امور عادت دهد.
نکته چهارم: ایمان و امید
از نکات مهم، بلکه مهمترین امری که انسان در هنگام روزه داری باید آن را در نظر داشته باشد این است که این فرموده رسول الله صلی الله علیه و سلم را جامه عمل بپوشاند؛ ایشان می فرمایند: (کسی که ماه رمضان را با ایمان و امید کسب اجر و پاداش روزه بگیرد گناهان گذشته اش بخشوده می شود)[4].
بنابر این مسلمان بایستی رمضان را با ایمان و یقین و امید کسب اجر و پاداش از الله تعالی روزه بگیرد، نه از روی عادت؛ بدین معنا که چون خانواده و دوستان و همکارانش روزه می گیرند او هم روزه بگیرد!، همچنین نباید روزه اش برای فرار از انتقاد دیگران و اینکه بگویند فلانی روزه نمی گیرد باشد، و نباید روزه گرفتنش برای ریا و خودنمایی در جلو مردم و دستیابی به مدح و ثنای آنان باشد، پس برای هیچکدام از این اهداف روزه نمی گیرد؛ بلکه فقط از روی ایمان و امید به کسب اجر و پاداش روزه می گیرد، ایمان به الله تبارک و تعالی و اینکه روزه گرفتن را واجب کرده است و ایمان به وعده او به روزه داران و اینکه بابت روزه گرفتن، آنان را بی شماراجر و پاداش می دهد.
همچنین روزه گرفتن در این ماه و اطاعت کردن از الله تبار ک و تعالی در این ماه مبارک را مایه اجر و ثواب در نزد الله عز و جل می داند.
و باید دانست که روزه داران در نزد الله تبارک و تعالی دارای پاداش و ثواب بزرگ و بیشمار هستند، و در حدیث قدسی آمده است که الله عز و جل می فرماید: (روزه برای من است و من پاداش آن را می دهم)[5].
و این حدیث بیانگر بزرگی و عظمت پاداش روزه داران نزد الله متعال است؛ پس شایسته است مسلمان با جدیت از روزه داری خود محافظت کند.
در حدیث دیگر نیز رسول الله صلی الله علیه و سلم می فرمایند: (برای روزه دار دو شادی وجود دارد: یک شادی در هنگام افطار کردن، و یک شادی در هنگام ملاقات با پروردگارش)[6].
پس روزه دار در هنگام ملاقات پروردگارش به شدت خوشحال خواهد شد، زیرا الله عزوجل برای روزه داران اجر عظیم و پاداش بسیار زیادی فراهم کرده است، واز این فراتر آن چنان که در حدیث صحیح از رسول الله صلی الله علیه و سلم روایت شده است پروردگار یکی از دروازه های بهشت را که «رَیّان» نام دارد به روزه داران اختصاص داده است که از آن وارد بهشت می شوند[7]
با توجه به آنچه بیان شد بایستی مسلمان این مسأله را از اول تا آخر ماه رمضان در نظر داشته باشد، و با ایمان به الله عزوجل و اینکه روزه گرفتن را بر ما واجب کرده است، و امید به اجر و پاداش از جانب او تبارک و تعالی روزه بگیرد.
نکته پنجم: تقوا
همچنین از مهم ترین مسائلی که باید در ماه رمضان به آن عنایت بوَرزیم این است که از این ماه و از آنچه در خلال آن می گذرد تقوای الله عز و جل را کسب کنیم، این از مهم ترین اهدافی است که به خاطر آن روزه گرفتن مشروع شده است، الله عز و جل می فرماید: (ای کسانی که ایمان آورده‌اید! روزه بر شما فرض شده است همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند؛ فرض شده بود، تا پرهیزگار شوید)[8].
بنابر این با روزه گرفتن و ادای این عبادت انسان مسلمان راه مبارکی را می پیماید که نهایتاً او را به تقوای الله تعالی و پرهیزکاری می رساند، پس روزه گرفتن فرصتی است که انسان مسلمان به توشه تقوای خود بیفزاید و از جمله پرهیزکاران گردد.
و معنی تقوا این است که: «با نوری که الله در دلت می تاباند به اطاعت از او بپردازی در حالی که امید به ثواب و پاداش او داری، و با نوری که الله در دلت می تاباند معصیت را ترک کنی در حالی که از عقوبت الله هراس داری».
حال بیایید بیندیشیم که چگونه روزه گرفتن تقوا و پرهیزکاری را برای انسان به ارمغان می آورد؟
انسان مسلمان در همه سال به کارهایی مألوف عادت دارد؛ مثلاً عادت دارد که در هر صبح صبحانه بخورد، عادت دارد هر روز نهار بخورد، و همچنین عادت دارد روزانه انواع نوشیدنیها را بنوشد، اما به محض شروع ماه رمضان از خوردن آنها در طول روز خودداری میک ند در حالی که به خوردن آنها عادت داشته است ولی با این حال آنها را فقط برای دستیابی به پاداش الله متعال و نه چیزی دیگر ترک می کند، و این عین تقوا است، به همین دلیل است که روزه دار را می بینی که از خوردن و آشامیدن امتناع می ورزد حتی اگر خودش تنها باشد و کسی او را نبیند، و همه اینها به هدف اطاعت از فرمان الله متعال است.
به همین ترتیب شایسته است که انسان مسلمان این پرهیزکاری را که از او در روزهای رمضان سر می زند در طول زندگی خود بارور کند و در برابر تمام فرامین و نواهی پروردگار همین گونه باشد.
شما که در روزهای رمضان فقط برای اطاعت از دستور الله تعالی از خوردن و آشامیدن خودداری کرده ای، بایستی در هر وقت و زمان از هر آنچه پروردگار آن را حرام کرده است خودداری کنی، زیرا پروردگار رمضان پروردگار بقیه ماهها نیز هست، و کسی که باید در رمضان از او اطاعت شود در بقیه اوقات نیز باید مورد اطاعت قرار گیرد، بنابر این اگر نفس خود را کنترل کردی و آن را از نافرمانی از پروردگار بازداشتی و کارهایی را که دوست داشتی و به آنها عادت کرده بودی را در روزهای ماه رمضان ترک کردی، بایستی نفس خود را به همین امر در همه اوقات و زمانها عادت دهی.
وقت وجوبِ خودداری از خوردن و آشامیدن و سایر آن چیزهایی که روزه را باطل می کند ماه رمضان از طلوع فجر تا غروب خورشید است؛ اما وقت پرهیز و امتناع و خودداری از گناهان و محرمات تمام عمر است.
و بر تو لازم است که با تمام توان سعی کنی که از هر آنچه الله عزوجل بر تو حرام کرده است روزه بگیری، پس هر گاه مرتکب گناهی شدی و یا کوتاهی از تو سر زد، نفس خود را با توبه و باز گشت به سوی الله تبارک و تعالی دریاب.
و بیندیشیم که چگونه می توانیم از روزه ماه رمضان برای عملی کردن تقوا استفاده کنیم؛ حال که انسان از امور مألوف خود برای اطاعت از الله سبحانه و تعالی دست می کشد چرا از امور حرامی که پروردگار آنها را در همه اوقات حرام کرده است خودداری نکند؟
از یکی از علمای سلف در مورد قومی سؤال شد که در ماه رمضان الله را عبادت می کنند و به واجبات و فرائض عمل می کنند ولی چون رمضان به پایان رسد دست از عبادت می کشند آنها را ضایع می کنند؛ جواب داد: (چه بد قومی هستند که الله را نمیشناسند مگر در ماه رمضان)[9].
پس بر مسلمان واجب است که در رمضان و غیر رمضان الله متعال را مراقب و ناظر خود بداند و بر عبادت هایش محافظت کند، و این همان معنای فرموده الله عزوجل است که می فرماید: (ای کسانیکه ایمان آورده‌اید! روزه بر شما فرض شده است همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند؛ فرض شده بود، تا پرهیزگار شوید).
بدین معنا که به وسیله این ماه و عبادتهایی که در آن انجام می دهید به تقوا و پرهیزکاری دست یابید؛ لذا ماه رمضان فرصتی بزرگ و گران قیمت است تا از خلال آن به توشه تقوا و پرهیزکاریمان بیفزاییم و الله عز و جل می فرماید: (و توشه بر گیرید؛ که بهترین توشه پرهیزگاری است، و ای خردمندان، از من بپرهیزید (بترسید)[10].
و می فرماید: (همانا گرامی ترین شما نزد الله پرهیزگار ترین شماست)[11].
پس فرصت گران قدر ما در این ماه این است که بر توشه تقوای خود بیفزاییم، و در حالی از مدرسه رمضان فارغ التحصیل شویم که تقوای الله تبارک و تعالی را به همراه داریم و بر پایداری بر عبادات و اوامرش عادت کرده ایم.
تعجب می کنیم از بسیاری از مردم که وقتی رمضان فرا می رسد مساجد را پر می کنند، و بر نمازها پایداری می کنند، اما چون رمضان به پایان می رسد این کارها یا بسیاری از آن را ترک می کنند، برخی اوقات مثلا در نماز صبح می بینی که یک صف هم پر نمی شود اما وقتی ماه رمضان برای نماز صبح به مسجد می روی دو یا سه صف در مسجد می بینی! آیا این مردم مرده بودند و در ماه رمضان به دنیا آمده اند؟ یا مسافر بوده اند و در ماه رمضان برگشته اند؟ آیا نماز صبح را با جماعت نمی خوانند مگر در ماه رمضان؟ چرا در بقیه ماه های سال بر این عبادت پایداری نمی کنند؟
لذا می گوییم: برای کسی که پروردگار او را گرامی داشته و بر او منت نهاده تا نماز را بر پا دارد و نفسش برای طاعت و عبادت تحریک شده و شیرینی آن را در ماه رمضان چشیده است فرصتی است که طول عمرش بر این منوال باشد تا از این ماه و این موسم مبارک بهره برده باشد و اینگونه معنای حقیقی این آیه را جامه عمل بپوشاند: (ای کسانی که ایمان آورده‌اید! روزه بر شما فرض شده است همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند؛ فرض شده بود، تا پرهیزگار شوید).
بدین معنا که به وسیله آن عبادتهایی که در این موسم پر برکت انجام می دهید به تقوای الهی دست یابید.
و این چنین است که رمضان مدرسه ای تربوی و بزرگ و پر برکت است که مؤمنانی با تقوا از آن فارغ التحصیل می شوند، و مؤمنان بهترین توشه برای همه روزهای زندگیشان را از آن می گیرند، این در حالی است که بسیاری از مردم از این مدرسه بهره ای نمی برند و این ماه می گذرد و آنان مانند دانش آموزان کودنی که از مدرسه بدون استفاده بیرون می آید، در آن زندگی می کنند.
اما مؤمن کوشا و حریص وقتی وارد این مدرسه می شود از آن درسهایی تربیتی و ایمانی و علمی می گیرد که در طول زندگیش از آن بهره می برد.
نکته ششم: رمضان ماه قرآن
از نکات بسیار مهمی که باید به آن توجه داشت؛ اهمیت دادن به قرآن، کتاب الله است. زیرا از ویژگی های ماه رمضان این است که قرآن در آن نازل شده است، الله متعال می فرماید: ( ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است، کتابی که راهنمای مردم است، و در بردارنده نشانه‌ها و دلایل آشکار و روشن از هدایت و جدا کننده حق از باطل است)[12].
پس در این ماه قرآن نازل شده است، و جبرئیل علیه السلام در این ماه نزد رسول الله صلی الله علیه و سلم می آمد و قرآن را با او مُدارسه می کرد، و رسول الله صلی الله علیه و سلم قرآن را بر او عرضه می کرد و می خواند.
پس شایسته است که انسان مسلمان در این ماه که ماه قرآن است به کتاب الله عز و جل عنایت ویژه ای داشته باشد، و برخی از پیشینیان وقتی ماه رمضان فرا می رسید بیشتر کارهای خود را کنار می گذاشتند و می گفتند: «این ماه فقط برای قرائت قرآن و غذا دادن به فقرا است»، وبا جدیت تمام به قرآن روی می آوردند؛ بعضی از آنان قرآن را در یک روز ختم می کردند، و برخی در هر سه روز یک ختم می خواندند، و بعضی دیگر هر هفته قرآن را ختم می کردند، و گروهی نیز قرآن را در ده روز ختم می کردند.
اما اکنون بعضی ها هستند که ماه رمضان آغاز می شود و به پایان می رسد اما بجز یک یا دو یا سه بار قرآن را باز نمی کند!، ولی امور دیگری هستند که بر قلب او چیره شده اند پس به آنها روی می آورد و آنها را مشاهده می کند.
آنچه گذشت سخنی کوتاه بود که از الله جل و علا می خواهم من و شما را از آن سودمند گرداند و پاداش آن را در موازین حسنات همه ما قرار دهد، و آنرا حجتی به نفع ما و نه بر علیه ما قرار دهد، و ما و شما را به ماه رمضان برساند، و همگی ما را بر روزه داری و بر پا داشتن نماز در این ماه مبارک یاری کند، و اعمال ما را در این ماه و در سایر اوقات خالصانه برای خودش و موافق با سنت پیامبرش صلی الله علیه و سلم قرار دهد، و دینداری ما را که موجب محافظت از همه امورمان است برایمان اصلاح کند، و دنیای ما که معیشتمان در آن است را برایمان اصلاح گرداند، و آخرت ما که بازگشتمان به سوی آن است را نیز برایمان نیکو گرداند، و زندگیمان را مایه ازدیاد هرگونه خوبی و مرگمان را موجب راحتی از هر گونه بدی قرار دهد.
والله تعالی أعلم وصلی الله وسلَّم علی نبینا محمد وعلی آله وأصحابه أجمعین.
برگرفته از کتاب: (و رمضان آمد)، نویسنده: پرفسور شیخ عبدالرزاق بن عبدالمحسن العباد البدر.
[1] ـ سنن ترمذی: (اللهم أهلله علینا بالیمن والإیمان والسلامة والإسلام، ربی وربک الله) و شیخ آلبانی رحمه الله آن را صحیح می داند.
[2] ـ سنن ترمذی و ابن ماجه و شیخ آلبانی آن را حسن می داند: (کُلُّ بَنِی آدَمَ خَطَّاءٌ وَخَیْرُالْخَطَّائِینَ التَّوَّابُونَ).
[3] ـ مسند احمد و معجم الکبیر: (أَیُّ الصَّائِمِینَ أَعْظَمُ أَجْرًا؟ قَالَ: «أَکْثَرُهُمْ لِلَّهِ ذِکْرًا).
[4] ـ صحیح بخاری و مسلم: (مَنْ صَامَ رَمَضَانَ إِیمَانًا وَاحْتِسَابًا،غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ).
ـ صحیح بخاری و مسلم: (الصِّیَامُ لِی وَأَنَا أَجْزِی بِهِ).
ـ صحیح بخاری و مسلم: (للصَّائِمِ فَرْحَتَانِ: فَرْحَةٌ عِنْدَ فِطْرِهِ وَفَرْحَةٌ عِنْدَ لِقَاءِ رَبِّهِ).
[7] ـ صحیح بخاری و مسلم.
[8] ـ بقره:183: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ).
[9] ـ لطائف المعارف: ص: 396.
[10] ـ بقره: 197: (وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَیٰ ۚ وَاتَّقُونِ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ).
[11] ـ حجرات:13: (إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّـهِ أَتْقَاکُمْ).
[12] ـ بقره:185: (شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَیٰ وَالْفُرْقَانِ).
منبع: نوار اسلام